Τα θεμελιώδη δικαιώματα, η Δημοκρατία και ο Μεσαίωνας που επελαύνει.

του Όθωνα Κουμαρέλλα

Ακόμα και σήμερα, το ισχύον Σύνταγμα, αναγνωρίζει τα συλλογικά και τα ατομικά δικαιώματα κάθε πολίτη μέσα από συγκεκριμένα άρθρα. Παρ’ όλα αυτά, η έλλειψη άμεσης πρόβλεψης για την εφαρμογή τους στη πράξη, και το γεγονός, ότι αφήνονται συνήθως τα πάντα στον κοινό νομοθέτη, επιτρέπουν τη συστηματική παραβίαση των δικαιωμάτων των πολιτών από τους μηχανισμούς της διοίκησης και του κράτους. Ένα δαιδαλώδες σύστημα νομοθετικών ρυθμίσεων, διατάξεων, πολλές φορές αντικρουόμενων, ή αλληλοαναιρούμενων, καθιστούν την κατοχύρωση πολλών από τα αυτονόητα δικαιώματα των πολιτών κενό γράμμα. Η γραφειοκρατία και ο αυταρχισμός των κρατικών δομών έρχονται επίσης να προσθέσουν στην καταπάτηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων, ενώ ατομοκεντρικές αντιλήψεις προσβάλλουν τον πυρήνα των συλλογικών δικαιωμάτων των πολιτών.

Τα θεμελιώδη δικαιώματα του ανθρώπου, ως γνωστόν, διακρίνονται σε τρεις βασικές κατηγορίες. Ατομικά, πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα.

Τα ατομικά δικαιώματα αφορούν στην ατομικότητά του ανθρώπου, στην ελευθερία των επιλογών που αφορούν στη ζωή του, στην προστασία και στον σεβασμό της ιδιωτικής του...
ζωής και της περιουσίας του, που αποκτήθηκε με νόμιμο τρόπο, στις πεποιθήσεις του, θρησκευτικές, πολιτικές κτλ, στο απόρρητο των προσωπικών του στοιχείων κτλ.. Τα ατομικά δικαιώματα αποσκοπούν κατ' αρχάς στη διασφάλιση ενός πεδίου ελεύθερης ύπαρξης και δράσης του ατόμου από αυθαίρετες παρεμβάσεις της κρατικής εξουσίας, ή άλλων ατόμων.

Τα πολιτικά δικαιώματα αφορούν στην ελεύθερη συμμετοχή του ατόμου στα κοινά, με αναφαίρετο το δικαίωμα του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι. Είναι αυτά που η άσκησή τους καθιστά το άτομο από ιδιώτη σε πολίτη.

Τέλος σημαντικό ρόλο στη κατοχύρωση των θεμελιωδών δικαιωμάτων είναι τα κοινωνικά δικαιώματα, που απορρέουν από τη συμμετοχή του ατόμου στο κοινωνικό γίγνεσθαι με όρους ισοπολιτείας. Τέτοια δικαιώματα είναι αυτό π.χ. της μόρφωσης, της πρόσβασης σε ποιοτικές υπηρεσίες υγείας, της δυνατότητας για μόνιμη, σταθερή και ικανοποιητικά αμειβόμενη εργασία κτλ. και εν γένει της ελεύθερης πρόσβασης σε ό,τι θεωρείται και κατοχυρώνεται ως δημόσιο και κοινωνικό αγαθό. Αφορούν στην υποχρέωση της πολιτείας να λαμβάνει θετικά μέτρα και να φροντίζει για την εξασφάλιση βασικών αγαθών στους πολίτες. Κατά κανόνα τα κοινωνικά δικαιώματα υλοποιούνται μέσα από τους θεσμούς του λεγόμενου Κοινωνικού Κράτους.

Πολλές φορές επιτηδείως γίνεται προσπάθεια να τεθούν σε αμφισβήτηση κάποια από τα δικαιώματα αυτά, στο όνομα της προστασίας κάποιων άλλων. Έτσι, όλο και συχνότερα αμφισβητούνται τα θεμελιώδη κοινωνικά δικαιώματα που αφορούν στην ελεύθερη πρόσβαση στα αυτονόητα δημόσια αγαθά και την υποχρέωση της κοινότητας μέσω των κρατικών δομών για την εξασφάλιση αξιοπρεπούς διαβίωσης σε όλους τους πολίτες, στο όνομα της προστασίας του ατομικού δικαιώματος.

Στην πραγματικότητα τα θεμελιώδη δικαιώματα, ατομικά, πολιτικά και κοινωνικά, αποτελούν ένα ενιαίο και αδιάρρηκτο σύνολο. Με δεδομένο, ότι σε κάθε δικαίωμα αναλογεί και μια αντίστοιχη υποχρέωση σεβασμού των ίδιων δικαιωμάτων στα άλλα μέλη της κοινότητας, τα δικαιώματα αυτά οφείλουν να βρίσκονται σε ισορροπία μεταξύ τους.

Η προσβολή, ή η αφαίρεση ορισμένων από αυτά σημαίνει, εν μέρει τουλάχιστον, προσβολή και αφαίρεση και των υπολοίπων. Έτσι, αν υπάρξει στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων, ουδείς μπορεί να εγγυηθεί για την εξασφάλιση των υπολοίπων. Τα πάντα θα εξαρτώνται απ’ αυτόν που έχει τη δυνατότητα να στερεί κατά βούληση τα δικαιώματα στο σύνολό τους, ή μέρους από αυτά. Η συρρίκνωση επίσης των ατομικών δικαιωμάτων σηματοδοτεί αντίστοιχη συρρίκνωση των πολιτικών και των κοινωνικών δικαιωμάτων. Το ίδιο συμβαίνει και με τα κοινωνικά δικαιώματα, χωρίς τα οποία εξαφανίζονται ταυτόχρονα και τα ατομικά δικαιώματα όλων αυτών που η αξιοπρεπής τους συμβίωση με τα υπόλοιπα μέλη των κοινοτήτων εξαρτάται ακριβώς από την ύπαρξη των κοινωνικών θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου.

Έτσι, πολλές φορές, διαπιστώνεται ταύτιση, ή σε κάθε περίπτωση ύπαρξη λεπτής ισορροπίας μεταξύ του κοινωνικού με το ατομικό δικαίωμα, που εξ αντικειμένου, το ένα αποτελεί προϋπόθεση για το άλλο, μολονότι οι περισσότεροι σπάνια εμβαθύνουν σε αυτή την ταύτιση και την ανάγκη γι’ αυτήν την ισορροπία.

Αν για παράδειγμα κάποιος χάσει τη δουλειά του, μείνει άνεργος και δεν υπάρχει ένα δίκτυ κοινωνικής προστασίας που θα μπορέσει να τον βοηθήσει να ξανασταθεί στα πόδια του, να ξαναβρεί δουλειά και να ζήσει αυτός και η οικογένειά του, αν έχει, αξιοπρεπώς, πως ο ίδιος μπορεί να διατηρεί την ελευθερία των προσωπικών του επιλογών, να ορίζει δηλαδή ο ίδιος τη ζωή του και να μην γίνεται υποχείριο κάθε εκμεταλλευτή; Το ίδιο ισχύει στην περίπτωση σοβαρής ασθένειας, αν τα χρήματα που εξασφάλισε από την εργασία του δεν φτάνουν για τη θεραπεία τι θα συμβεί; Πόσο ελεύθερος θα είναι να καθορίσει τη ζωή του χωρίς υγεία; Πόσο αξιοπρεπώς μπορεί να επιβιώνει; Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε πολλά τέτοια παραδείγματα.

Στη πράξη, στη διάρρηξη αυτού του ενιαίου και στην αγνόηση της αναγκαιότητας για σταθερή ισορροπία μεταξύ των ατομικών, πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων του ανθρώπου, στηρίζονται όλες οι στρεβλώσεις που κατατρέχουν τις σύγχρονες κοινωνίες και τα πολιτικοοικονομικά συστήματα και τα απομακρύνουν όλο και πιο πολύ από τη Δημοκρατία.

Μια τέτοια στρέβλωση χαρακτήριζε τα καθεστώτα στις πρώην χώρες του «υπαρκτού» σοσιαλισμού, όπου στο όνομα της υπεράσπισης των κοινωνικών αγαθών και των συλλογικών δικαιωμάτων, συμπιέστηκαν τα πολιτικά δικαιώματα και τελικά τα ατομικά δικαιώματα, μετατρεπόμενα έτσι, τα καθεστώτα αυτά, σε απολύτως αυταρχικά. Έτσι, μη δυνάμενα να ανταποκριθούν στις ανάγκες της ζωής, τελικά κατέρρευσαν αφήνοντας τις εκεί κοινωνίες έρμαια των πλέον τυχοδιωκτικών στοιχείων που έσπευσαν να επωφεληθούν αμέσως.

Στις μέρες μας και με την επικράτηση του «νεοφιλελεύθερου» μοντέλου, της αποθέωσης του ατομισμού και της εμπορευματοποίησης των πάντων, οδηγούμαστε ταχύτατα στο άλλο άκρο. Στο όνομα του ατομικού δικαιώματος και μιας απροσδιόριστης ελευθερίας, που ορίζεται κατά το δοκούν αυτού που έχει τη δυνατότητα, συρρικνώνονται μέχρι εξαφανίσεως τα κοινωνικά δικαιώματα, ενώ και τα πολιτικά δικαιώματα ολοένα και αποκτούν χαρακτηριστικά «εικονικότητας» και προσχηματισμού. Η Δημοκρατία καταργείται στη πράξη και οι θεσμοί της χρησιμοποιούνται για τη νομιμοποίηση των πιο αυταρχικών και αντικοινωνικών μεθόδων και πρακτικών.

Το κοινωνικό δικαίωμα λειτουργούσε ως τώρα ως μία διαδικασία «αποεμπορευματοποίησης». Δηλαδή η ύπαρξη του δικαιώματος ήταν μια δικλείδα απέναντι στους κανόνες της αγοράς, με στόχο την καθολική συμμετοχή σ΄ αυτό και την ισόρροπη κοινωνική ενσωμάτωση. Γι αυτό ταυτίστηκε με την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και την προστασία της.

Όμως, με το «φιλελεύθερο» μοντέλο που τείνει να επικρατήσει, με περιεχόμενο τον ακραίο ατομικισμό, ο οποίος καλλιεργήθηκε συστηματικά ως δόγμα οικονομικής και πολιτικής οργάνωσης, το κοινωνικό δικαίωμα εξελίσσεται σ΄ έναν παράγοντα καθαρά εμπορευματοποίησης της ενεργούς συμμετοχής στους θεσμούς, δηλαδή εμπορευματοποίησης αυτής της ίδιας της διαδικασίας κοινωνικής ενσωμάτωσης. Συνεπώς, η κοινωνική ενσωμάτωση του ατόμου δεν περνάει μέσα από την κατοχύρωση της συμμετοχής του σ’ αυτήν, αλλά μέσα από την κατοχύρωση της συμμετοχής του στην «ελεύθερη» αγορά. Με την έννοια αυτή, η ιδιότητα του πολίτη ως φορέα και υποκείμενο του κοινωνικού δικαιώματος υποχωρεί και εν τέλει καταργείται μπροστά στην ιδιότητα του καταναλωτή, που αποτελεί υποκείμενο αγοραστικής δύναμης και του χρήματος που αυτή προϋποθέτει.

Η ίδια όμως αυτή διαδικασία εμπορευματοποίησης της κοινωνικής ενσωμάτωσης και της μετατροπής του πολίτη σε υποχείριο της αγοραστικής του δυνατότητας, αποτελεί και ταυτόχρονα μηχανισμό αναδιανομής αυτής της δυνατότητας υπέρ ολοένα και πιο λίγων, που έχουν τη δυνατότητα να απολαμβάνουν πλήρως το σύνολο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Σε μια εποχή όπου η μισθωτή εργασία και η αυτοαπασχόληση, πηγές της αγοραστικής δύναμης για ευρύτατα στρώματα, αποδυναμώνονται, με την ανεργία και τις κακά αμειβόμενες «ευέλικτες» μορφές απασχόλησης να κυριαρχούν, το «δάνειο» χρήμα ήλθε να υποκαταστήσει, ως ένα βαθμό, το χαμένο εισόδημα και τελικά να οδηγήσει στην απώλεια της αγοραστικής δύναμης, καθιστώντας πολλούς υποχείρια του δανεισμού και της αναδιανομής του εισοδήματος σε βάρος τους.  

Μια τέτοια όμως -μέσω της μείωσης της αγοραστικής δύναμης και του υπερδανεισμού- αναδιανομή, ουσιαστικά του πλούτου, που συγκεντρώνεται ολοένα και σε λιγότερα χέρια, γίνεται προφανώς σε βάρος της συντριπτικής κοινωνικής πλειοψηφίας. Η συνέπεια είναι να αυξάνονται οι ανισότητες και να οδηγούμαστε στον κοινωνικό αποκλεισμό ολοένα και μεγαλύτερων στρωμάτων του πληθυσμού. Στη πράξη αυτό μεταφράζεται στο οι πλούσιοι να γίνονται ολοένα και πλουσιότεροι και οι φτωχοί ολοένα και φτωχότεροι, εγγίζοντας οι τελευταίοι σε πολλές περιπτώσεις τα όρια της ανθρώπινης εξαθλίωσης.

Σε αυτό το πλαίσιο τα ατομικά και τα αστικά δικαιώματα των πλουσίων κατοχυρώνονται απόλυτα, σε βαθμό μάλιστα που λειτουργούν με βάση την αναγκαιότητα της κατάργησης των αντίστοιχων δικαιωμάτων των φτωχότερων, που αποτελούν και τη συντριπτική πλειοψηφία.

Έτσι η αυταρχικοποίηση των καθεστώτων έρχεται ως φυσική συνέπεια, με την οριστική κατάργηση της δημοκρατίας και τη μεταφορά των κέντρων λήψης των αποφάσεων, δηλαδή της εξουσίας, ολοένα και πιο μακριά από το φυσικό της φορέα, δηλαδή το λαό, σε απόμακρους και απρόσβλητους μηχανισμούς άσκησής της. Έναν τέτοιο μηχανισμό αποτελεί η Ευρωπαϊκή Ένωση και οι θεσμοί της, όπως επίσης το ΔΝΤ, η Παγκόσμια Τράπεζα κτλ.

Με βάση την κλασσική μαρξιστική θεωρία πρόκειται για όξυνση της πάλης των τάξεων. Δυστυχώς πρόκειται για κάτι πολύ χειρότερο. Γιατί για να υπάρχει τέτοια πάλη προϋποθέτει την ύπαρξη δύο μερών. Πρόκειται για έναν αμείλικτο κοινωνικό πόλεμο των αρχουσών ελίτ εναντίον των κοινωνιών, που φρόντισαν εδώ και δεκαετίες να αφοπλίσουν και να εξουδετερώσουν από τα πριν κάθε δυνατότητα αντίδρασης. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και η προπαγάνδα σε κάθε επίπεδο, από τον πολιτισμό μέχρι την εμπορική διαφήμιση, φρόντισαν να εξαφανίσουν κάθε αντίδραση, μετατρέποντας ακριβώς τους πολίτες σε καταναλωτές χωρίς κριτική σκέψη. Έτσι οδηγούμαστε ολοταχώς σε ένα νέο και χειρότερο του προηγουμένου μεσαίωνα. Σε μια παγκόσμια δικτατορία των ολίγων και τη μετατροπή των λαών σε δουλοπάροικους και πολύ χειρότερα σε νομαδικούς πληθυσμούς με μόνη επιδίωξη την τροφοσυλλογή και την προστασία τους από άλλους τροφοσυλλέκτες του ιδίου είδους…..

Η μόνη δυνατότητα και η μόνη προοπτική υπάρχει στο βαθμό που η κατάστασή μας γίνεται αντιληπτή από εμάς τους ίδιους, πάψουμε να είμαστε καταναλωτές και ξαναγίνουμε πολίτες προτού η κατάσταση γίνει μη αναστρέψιμη.